Ahmet Akın – Yeminli Mali Müşavir

1450'de Johannes Gutenberg, ortağı Fust ile birlikte Almanya'nın Mainz şehrinde metal harflerle basım tekniğini bulmuş ve matbaaya uygulamıştır. Gutenberg'in üretimi, özellikle de 1455'te bastığı İncil, yüksek kalitesi ve ucuz fiyatıyla kısa sürede başarılı olmuş, yeni buluş Avrupa'dan başlayarak tüm dünyada yaygınlaşmıştır.

Osmanlı’da ise durum tamamen farklıydı. Philip Mansel KOSTANTİNİYYE adlı kitabında, Osmanlı döneminde matbaanın gelişimini objektif bir şekilde anlatmıştır. 1515 yılında I. Selim tarafından yayınlanan bir fermanla, baskı ilmiyle ilgilenen herkes idamla tehdit edildi. Padişahlık muhtemelen kitap kullanımını seçkinlerle sınırlamak arzusundaydı.

Ulemanın matbaaya karşı çıkış gerekçesi, kamu düzeni ve kendilerinin İslam düzeni için arz edeceği tehlike olabilirdi. Örneğin, Protestanlığın Katolik Avrupa’da yıldırım hızıyla yayılması, Luther’in eserlerini 1517 ve 1520 yılları arasında 300 bin nüsha basılmaksızın olanaksız olurdu.

Matbaaya karşı çıkılmasının bir başka nedeni de İslam ile hat sanatı arasındaki gizemli bağdı. Kur’an doğrudan doğruya Allah’ın sözlerinden oluştuğu için, elle yazılması bilhassa hürmete layık bir eylemdi ve makineyle kopyalanması dine hakaret anlamına gelebilirdi. Hz. Muhammed’in, “Güzel yazı hakikati ortaya çıkarır,” dediğine inanılırdı.

Hanedanla ilgili, ideolojik, ticari ve estetik diyebileceğimiz bu nedenlerle, Kostantiniyye’de matbaa devrimi olmadı. Şehrin dikkatli bir gözlemcisi olan 16. Yüzyıl Roma İmparatorluğu sefiri olan Baron de Busbecq şöyle yazmıştı: Osmanlı, hiçbir şekilde kitap basma ve saat kullanma meselesine yanaşmamıştır. Mukaddes kitapların basılması halinde artık mukaddes olmayacağını ve saat kullanımına geçerlerse müezzinlerin otoritesinin ve eski usullerin kaybolacağını savunuyorlardı.

Matbaaya karşı duyulan bu hoşnutsuzluk, gayrimüslümler tarafından paylaşılmıyordu. 1493 yılında, David ve Samuel Nahmias tarafından, İbranice bir Yahudi Kanunnamesi basıldı. Bu arada, yurtdışından kitap getirilmesi konusunda sınırlama bulunmuyordu. Kitaplar, genellikle Venedik’te olmak üzere yurtdışında basılmalarına rağmen, Kostantiniyye’de yaşayan azınlıklar basılı malumata ve en son keşiflere Osmanlı yönetici sınıfından daha çabuk ulaşabiliyordu. Osmanlı seçkinlerinin üstünlüğünün altı oyuluyordu.

1454 yılından sonra matbaa Avrupa’nın çehresini değiştirdi. 1500 yılına gelindiğinde Oxford’dan Napoli’ye kadar bütün büyük şehirlerde birer matbaa vardı. Matbaada basılan kitaplar sayesinde okuryazarlık, bilgi ve kopyalamanın yerini çoğaltma aldığı için de bir kesinlik duygusu yayılıyordu.

Bilginin yayılmasına Osmanlı Ulemasının gösterdiği direnişin tek örneği matbaaya karşı duyulan hoşnutsuzluk değildi. Şeyhülislam 1580 yılında, Sultan III. Murad adına yapılan yapımı üç yıl önce tamamlanan son derece modern ve büyük bir rasathaneyi tahrip etmek üzere cahil halkı kışkırtmıştı.

Osmanlı’nın ilk matbaa kuruluşu ve kitap basımı İbrahim Müteferrika’nın çabalarıyla gerçekleşti. 1729 da matbaanın ilk basılan kitabı “Vankulu Lügatı” oldu. Ardından tarih ve coğrafyayla ilgili ve sözlük olan 16 eser daha yayımladı ve bastığı toplam eser sayısı 17'yi, cilt sayısı ise 22'yi buldu.

Osmanlılarda matbaanın faaliyete geçtiği 18. YY da Japonya'da 10.000 çeşit kitap, matbaanın yeni kullanılmaya başlandığı 15. YY da Avrupa'da 30~35.000 çeşit kitap basılmışken Osmanlılarda matbaanın aktif olduğu 65 senede sadece 50 çeşit kitap basılabilmiştir.