Ahmet Akın - Yeminli Mali Müşavir

MTSO Yüksek İstişare Kurulu Üyesi

Hukukun üstünlüğü, devletin kendisi de dahil olmak üzere tüm kişilerin, kurumların ve tüzel kişilerin, kamu ve özel, kamusal olarak ilan edilen, eşit şekilde uygulanan ve bağımsız olarak karara bağlanan ve uluslararası insan hakları normları ve standartlarıyla tutarlı yasalara karşı sorumlu olduğu bir yönetimdir. Hukukun üstünlüğü, hukuk önünde eşitlik, hukuka karşı hesap verebilirlik, hukukun uygulanmasında adalet, güçler ayrılığı, karar alma sürecine katılım, hukuki kesinlik, keyfilikten kaçınma ve usul ve yasal şeffaflık ilkelerine uyulmasını sağlayacak önlemler gerektirir.

İnsanları adalet sistemlerinin merkezine koyacak olan Hukukun Üstünlüğü, uluslararası barış ve güvenlik ile siyasi istikrar için; ekonomik ve sosyal ilerleme ve kalkınmayı sağlamak için; ve insanların haklarını ve temel özgürlüklerini korumak için temeldir. İnsanların kamu hizmetlerine erişimi, yolsuzluğun önlenmesi, güç kötüye kullanımının engellenmesi ve insanlar ile devlet arasında toplumsal sözleşmenin kurulması için temeldir. Hukukun üstünlüğü ve kalkınma güçlü bir şekilde birbirine bağlıdır. Hukukun üstünlüğü, insani ve insan hakları gündemlerinin temel bir unsurudur.

Hukukun üstünlüğünün güçlendirilmesi, güç kullanımı da dahil olmak üzere uluslararası hukuk normlarına saygı gösterilmesini ve devletlerin nüfuslarını soykırımdan, insanlığa karşı suçlardan, etnik temizlikten ve savaş suçlarından koruma konusundaki birincil sorumluluğunun tanınmasını içerir. Hukukun üstünlüğü konuları; nefret söyleminin ve şiddete teşvikin yaygınlaşması, radikalizmin/şiddet içeren aşırılığın önlenmesi, iklim değişikliği ve çevrenin insanların güvenliği ve geçim kaynakları üzerindeki etkisi, yapay zeka ve siber suçun karmaşıklıkları gibi ortaya çıkan ve kritik konuları kapsamaktadır.

Hukukun üstünlüğü ilkesi uyarınca, tüm kamu güçleri her zaman yasanın koyduğu sınırlamalar dahilinde hareket etmelidir. Hukukun üstünlüğü kavramı, şeffaf, hesap verebilir, demokratik ve çoğulcu bir yasa yapma sürecini, bağımsız ve tarafsız mahkemeler tarafından adalete erişim de dahil olmak üzere etkili yargısal korumayı ve güçler ayrılığını içerir. Hukukun üstünlüğü, herkesin yasa altında eşit korumaya sahip olmasını gerektirir ve hükümetlerin keyfi güç kullanmasını önler. Temel siyasi ve medeni hakların yanı sıra medeni özgürlüklerin korunmasını ve desteklenmesini sağlar.

Güçlü bir hukukun üstünlüğü kültürü, demokrasiler için temel öneme sahiptir ve yolsuzlukla mücadelede , akademik ve medya özgürlüğünün korunmasında ve insan haklarının geliştirilmesinde merkezi bir rol oynar. Hukukun üstünlüğü, tüm vatandaşların kanun önünde eşitliğini destekleyen, keyfi olmayan bir yönetim biçimini güvence altına alan ve daha genel olarak gücün keyfi kullanımını önleyen mekanizma, süreç, kurum, uygulama veya normdur. Keyfilik, despotizmin, otoriterliğin ve totaliterliğin çeşitli biçimlerinin tipik bir örneğidir. Despotik hükümetler, iktidar yapısının tepesindeki varlığın (kral, cunta veya parti komitesi gibi) istediği zaman kanunların kısıtlaması olmaksızın hareket etme kapasitesine sahip olduğu oldukça kurumsallaşmış yönetim biçimlerini bile içerir. 

Genel olarak hukukun üstünlüğü, yasaların yaratılmasının, uygulanmasının ve hukuk kuralları arasındaki ilişkilerin hukuken düzenlendiğini, dolayısıyla hiç kimsenin -en üst düzey görevliler de dahil- hukukun üstünde olmadığını ima eder. Tipik bir hukukun üstünlüğü devleti, hukuk görevlilerini bağımsızlıklarını tehdit eden siyasi veya başka türlü müdahalelerden koruyan bazı araçları kurumsallaştıracaktır. Buna göre, yargının devletin diğer organlarından kurumsal olarak ayrılmasının genellikle hukukun üstünlüğüne sahip devletlerin önemli bir özelliği olduğu düşünülmektedir. 

ahmetakinmersin@gmail.com